Om een korte en eenvoudige definitie van de theeceremonie te geven, kunnen we zeggen dat dit een uiterst gecodificeerd ritueel is waarbij een kleine groep mensen geniet van een kop matcha-thee 🍵 die zorgvuldig is bereid door een theemeester. Maar om de diepgang van de theeceremonie volledig te begrijpen, is het noodzakelijk om verder te kijken dan deze definitie.
In het Japans staat de theeceremonie bekend als Chanoyu, wat letterlijk vertaald "heet water voor thee" betekent. Dit culturele ritueel ontspringt uit iets veel groters: een filosofie en discipline die bekendstaat als Chadô, of de Weg van de Thee.
Om echt inzicht te krijgen in wat de theeceremonie inhoudt, nodigen we je uit om ons artikel te lezen. Hierin ontdek je de geschiedenis van thee in Japan, maak je kennis met de grondleggers van de ceremonie en krijg je inzicht in de principes van de Theemanier. Dit zal je helpen de volledige reikwijdte van deze traditionele Japanse kunst te begrijpen en een dieper inzicht te krijgen in de Japanse mentaliteit. Veel leesplezier! 😊
Een korte geschiedenis van de theeceremonie in Japan
Voordat we dieper ingaan op het onderwerp, is het belangrijk om terug te kijken naar de oorsprong van thee, de rol ervan in de Japanse cultuur, en hoe het in de loop der tijd is geëvolueerd.
Laten we beginnen met een reis terug in de tijd, naar de 4e eeuw. In die periode werden de allereerste theeplanten in Japan geïntroduceerd door Chinese boeddhistische monniken. De twee landen hadden destijds een goede relatie en bevorderden de handel.
In het begin werd thee in Japan voornamelijk gebruikt door boeddhistische monniken voor medicinale doeleinden. Vervolgens begonnen edelen en samoerai thee te drinken, vooral wanneer ze een klooster bezochten. Tot aan het jaar 1192 was thee een zeldzaam en kostbaar goed.
In de 12e eeuw maakte matcha thee, een groene thee in poedervorm, zijn intrede in China. Het was de monnik Myoan Eisai, de grondlegger van het zenboeddhisme, die matcha-thee naar Japan bracht na zijn reis naar China om filosofie en religie te bestuderen. Eisai was de eerste die beweerde dat het drinken van thee een effectieve remedie tegen ziekten was. Matcha-thee kreeg al snel veel populariteit in Japan en verving geleidelijk aan de gewone groene thee.
Het was pas in de 16e eeuw dat het drinken van thee zich verspreidde naar alle lagen van de Japanse samenleving. In diezelfde periode legden drie monniken de basis voor de theeceremonie, die tot dan toe werd beïnvloed door Chinese rituelen en formaliteiten.
Murata Shuko (1422-1503), ook bekend als de vader van de theeceremonie, was de eerste persoon die een verband legde tussen theedrinken en meditatie. Deze zenboeddhistische monnik wijdde zijn leven aan het leren en verfijnen van de theeceremonie. Dankzij hem werden de rijkelijk versierde gebruiksvoorwerpen van Chinese oorsprong geleidelijk vervangen door eenvoudigere exemplaren. Dit concept werd ook omarmd door de monnik Takeno Jô (1504-1555).
Uiteindelijk werd het centrale concept van de theeceremonie verder ontwikkeld door de beroemdste theemeester, Sen No Rikyû (1522-1591). Hij formuleerde de vier kernprincipes van dit ritueel: Wa voor harmonie, Kei voor respect, Sei voor zuiverheid en Jaku voor sereniteit.
Op dit punt in de geschiedenis werd de theeceremonie voornamelijk beoefend door mannen, waaronder monniken en samoerai. Maar waarom, vraag je je af, is het beeld dat vaak wordt geassocieerd met dit ritueel dat van een vrouw of een geisha?
Tijdens het Meiji-tijdperk (1868-1912), toen de krijgersklasse geleidelijk verdween, besloot de regering de praktijk van chanoyu nieuw leven in te blazen. Dit werd gedaan door het op te nemen in het schoolcurriculum voor jonge meisjes en in de leerperiode van maiko tot geisha. In Japan worden de principes van de theeceremonie nog steeds bestudeerd, met name in de drie chadô-scholen die zijn opgericht door de drie achterkleinzonen van Sen No Rikyû. Tegenwoordig zijn ceremoniemeesters vaak vaker vrouwen dan mannen.
De weg van thee
Vaak wordt de term chadō, of de Weg van de Thee, verward met de theeceremonie. De laatste kan eenvoudig worden omschreven als een moment van delen gebaseerd op nederigheid en plezier, terwijl de Weg van de Thee verwijst naar een breder begrip, een discipline of een manier van denken.
De theeceremonie vindt oorspronkelijk zijn oorsprong in China en werd samen met de drank naar Japan gebracht. Het Chinese ritueel was echter zeer verfijnd en gebruikte rijkelijk versierde gebruiksvoorwerpen, wat niet overeenkwam met de Japanse mentaliteit volgens Sen No Rikyū. Hij 'Japaniseerde' dit ritueel op zekere wijze door het te baseren op een nieuw principe, wabi, oftewel elegante eenvoud.
"Thee is niets meer dan dit: verwarm het water, bereid de thee en drink hem op de juiste manier, meer valt er niet te weten. - Sen No Rikyû
De Weg van de Thee biedt een inzicht in de Japanse gemoedstoestand, een manier om de essentie van de Japanse cultuur te begrijpen, een wereld waarin opperste verfijning naast extreme eenvoud bestaat.
De Weg van de Thee is zowel een kunstvorm als een filosofie, een van de vele wegen die leiden naar spirituele vervulling en innerlijke sereniteit. Hoewel deze discipline strikt genomen geen religieuze is, kan ze niet los worden gezien van de Zen-filosofie.
Tot slot opent het leren van chadô de deuren naar tal van andere wegen naar vervulling, andere kunstvormen die ons meenemen op een spirituele reis. De theeceremonie omvat niet alleen de kunst van het thee zetten, maar ook de kunst van bloemschikken, keramiek, kalligrafie, gastronomie, architectuur en kleding. In de verdere verloop van dit artikel zul je ontdekken waar we het over hebben.
"Om je dorst te lessen, moet je water drinken. Om zorgen te verdrijven is wijn heilzaam, maar om de geest helder te maken is thee ongeëvenaard..." - Lu Yu
De locatie van de theeceremonie
Het Japanse theeritueel vindt plaats in een bescheiden paviljoen, bekend als een chashitsu, gelegen te midden van een tuin. De ruimte waarin het ritueel wordt uitgevoerd, is niet erg ruim, met ongeveer 7,5 vierkante meter (of vier en een halve tatamimat). De toegangsdeur, genaamd nigiriguchi, is laag, waardoor gasten zich moeten buigen als een teken van nederigheid bij het betreden.
Binnen het paviljoen is het decor eenvoudig en opgeruimd, maar zorgvuldig ingericht door de gastheer voordat de gasten arriveren. In een nis, bekend als tokonoma, hangt een perkamentrol, kakemono genaamd, aan de muur, naast een bloemstuk, chabana, in een keramische vaas. Deze twee elementen moeten bij elkaar passen en in overeenstemming zijn met het seizoen. De rol kan een kalligrafisch werk, een schilderij of een gedicht zijn en wordt gebruikt om het thema van de ceremonie aan de gasten te presenteren.
Matcha thee
Geen theeceremonie is compleet zonder matcha-thee.
Matcha thee is, zoals we eerder in de tekst hebben gelezen, een groene thee die tussen twee stenen wordt vermalen tot een poeder, maar het is niet zomaar groene thee.
Een paar weken voordat de theebladeren worden geoogst, worden de struiken afgedekt om ze tegen de zon te beschermen. De blaadjes, verstoken van licht, worden kleiner en donkerder terwijl ze worden verrijkt met chlorofyl en aminozuren. Deze fase verzacht de natuurlijke bitterheid van de thee. Na het oogsten worden de bladeren tencha genoemd. Ze worden gestoomd en dan langzaam en fijn gemalen om een fijn poeder te verkrijgen dat matcha wordt genoemd.
Het matcha theepoeder wordt opgeklopt met heet water om een schuimige drankje te verkrijgen, heel anders dan gewone groene theedrank die verkregen worden na het infuseren van de bladeren.
Het verloop van de ceremonie
Om de ceremonie op de juiste manier uit te voeren, moet de theemeester de zeven regels van de Weg van de Thee volgen, zoals opgesteld door Sen No Rikyū:
- Bereid een heerlijke kom thee
- Bereid de houtskool voor om het water te verwarmen
- Schik de bloemen zoals ze in de velden staan
- Roept koelte op in de zomer, warmte in de winter
- Wees in alles één met het weer
- Bereid je voor op regen, zelfs als het niet regent
- Besteed de grootste aandacht aan elk van je gasten
De volledige theeceremonie kan tot 4 uur duren. Dit is een intiem ritueel, dus de ceremoniemeester zal nooit meer dan 5 mensen tegelijk uitnodigen. De ceremonie kan anders verlopen afhankelijk van de regio, het seizoen of het tijdstip van de dag, maar over het algemeen worden dezelfde stappen gevolgd.
Om te beginnen moeten zowel de gastheer als de gasten gekleed zijn in een kimono (of op zijn minst in sobere kleding voor de gasten). Traditioneel dienen de gasten een kleine waaier (sensu) en traditioneel Japans papier (kaishi) bij zich te hebben.
Stap 1: De gasten worden bij de ingang van de tuin begroet door de gastheer (of theemeester) die hen in stilte verwelkomt. Ze lopen langs een smal pad dat naar het theepaviljoen leidt en halverwege dit pad wassen de gasten hun handen en spoelen hun mond bij een kleine bron met helder water om zich te zuiveren van de buitenwereld.
Stap 2: Gasten wachten tot de gastheer hen binnen in het paviljoen uitnodigt. Om het paviljoen binnen te gaan, moeten gasten zich buigen om door een zeer lage deur te gaan, als een teken van nederigheid en respect voor de gastheer. Schoenen moeten vanzelfsprekend buiten blijven. Eenmaal binnen kunnen gasten het sobere decor bewonderen dat de gastheer voor hun aankomst heeft opgezet. Nadat ze de kamer hebben bekeken en de rust en harmonie hebben ervaren, knielen de gasten op de tatami-mat. Ze plaatsen hun gesloten waaier voor zich, parallel aan hun knieën, om hun eigen ruimte te markeren.
Stap 3: In de volledige versie van de ceremonie serveert de gastheer een lichte maaltijd (kaiseki), die wordt afgesloten met zoete deegwaren en snoepjes (wagashi). Gasten gebruiken kaishi-papier, een dik Japans papier, om de gebakjes op te pakken.
Stap 4: Het hart van de theeceremonie kan eindelijk beginnen. De meester brengt het keukengerei dat nodig is om de matcha-thee te bereiden en schikt het om zich heen. Terwijl het water opwarmt in de gietijzeren ketel (kama), reinigt de gastheer symbolisch de gereedschappen met een zijden doek (fukusa). Tijdens deze fase wordt er niet gesproken, alleen het geluid van het keukengerei is te horen. De gastheer spoelt de theekom (chawan) en de bamboe garde (chasen) met heet water.
Stap 5: Met een bamboe lepel (chashaku) schept de gastheer het matcha-theepoeder in de kom. Hij voegt heet water toe en klopt het mengsel op met de bamboe garde (chasen) totdat er een schuimig drankje ontstaat.
Stap 6: Zodra de thee is bereid, presenteert de meester de kom aan de eregast. De eregast pakt de kom met beide handen vast, begroet de tweede gast en heft de kom op naar de gastheer als teken van respect. De kom is een belangrijk onderdeel van de ceremonie. Dit voorwerp is gemaakt van keramiek en heeft een versierde kant en een neutrale kant. Voor het drinken moet de gast de kom in zijn of haar handen draaien zodat de versierde kant voor iedereen zichtbaar is. Drinken van de versierde kant is een fout die niet gemaakt mag worden. Zodra de eregast drie slokken heeft genomen, geeft hij de kom door aan de tweede gast, die hetzelfde doet. De kom wordt van hand tot hand doorgegeven totdat alle gasten drie slokken hebben genomen, waarna de kom terugkeert naar de handen van de eerste gast. De eerste gast neemt de tijd om de kom, zijn vorm, ontwerpen en imperfecties te bewonderen, voordat hij hem teruggeeft aan de meester.
Stap 7: De gastheer wast elk stuk keukengerei zorgvuldig af en presenteert ze een voor een aan de gasten. Op deze manier kunnen de gasten de elegante eenvoud van elk gebruiksvoorwerp bewonderen en eventuele vragen over hun herkomst stellen.
Stap 8: De gastheer begeleidt zijn gasten naar buiten en begroet hen in stilte. Tot slot maakt hij het bloemstuk los, rolt de perkamentrol op en zorgt ervoor dat de ruimte schoon en opgeruimd is. De theeceremonie is voorbij.
