Op het hoogtepunt van de Japanse kunst zal ukiyo-e voor altijd een onuitwisbare indruk achterlaten in de geschiedenis van het Land van de Rijzende Zon.
Ukiyo-e is een artistieke beweging die tijdens de Edo-periode in Japan ontstond en voornamelijk wordt vertegenwoordigd door Japanse prenten. De term "ukiyo-e" kan worden vertaald als "afbeelding van de vluchtige wereld" en verwijst zowel naar de artistieke stroming als naar de werken die daaruit zijn voortgekomen.
Meer specifiek verwijst ukiyo-e naar prenten, dat wil zeggen tekeningen in beperkte oplage die met inkt worden afgedrukt van houten matrijzen die in reliëf zijn gegraveerd.
Wist je dat Japanse prenten hun inspiratie putten uit de Chinese kunst? Het productieproces, bekend als xylografie, werd geleend van boeddhistische monniken, maar de onderliggende thema's waren uniek Japans. Laten we eens dieper ingaan op deze interessante connectie.
Ukiyo-e, het beeld van de "zwevende wereld"
In het 17e-eeuwse Japan verwees de term "zwevende wereld" of "ukiyo" (zonder "e") naar de wereld van amusement, kabuki-theater, theesalons en een zekere losbandigheid. Het streven naar plezier overheerste onder de opkomende koopmansklasse, wat niet altijd goed werd ontvangen door de aristocraten van Edo.
"Tōkaidō Gojūsantsugi", prent van Utagawa Hiroshige uit 1848-1850 (©Bnf)
De beschrijving van ukiyo (浮世) staat in schril contrast met zijn boeddhistische oorsprong. In het boeddhistische gedachtegoed verwijst ukiyo naar de huidige wereld, die als illusoir wordt beschouwd en vol lijden is. Volgens deze religie of filosofie wordt meditatie en contemplatie van bloemen, rivieren en de wonderen van de natuur gezien als de remedie.
Japanse volkskunstenaars ontwikkelden niet alleen hun eigen interpretatie van ukiyo, maar bedachten ook een nieuwe term: "Ukiyo-e," waarbij de "e" staat voor "afbeelding."
De opkomst van ukiyo in de Japanse kunst
De opkomst van ukiyo in de Japanse kunst wordt vaak toegeschreven aan de Japanse schrijver en boeddhistische monnik Asai Ryoi. Zijn werk "Tales from the Floating World" (Ukiyo monogatari) verscheen rond 1665.
Deze periode kenmerkte zich door vrede, welvaart en hervorming voor de Japanse stedelijke bourgeoisie. Het onderscheid tussen boeddhistische ukyo-e en ukyo-e uit de latere Edo-periode lag in een meer spirituele benadering, waarin meditatie een centrale rol speelde. Dit concept trok Japanse schilders en graveurs aan.
Ukiyo-e onthult zichzelf als een intrigerende mix van religiositeit en het bruisende leven van de zogenaamde 'groene huizen' in Japan, gelegen in de zogenaamde 'gereserveerde wijken'.
Japanse drukkunst
Ukiyo-e, een bron van inspiratie over de hele wereld, is de oorsprong van enkele van de prachtigste Japanse prenten.
Het woord "druk" vindt zijn oorsprong in het Italiaanse "stampa," wat verwijst naar een pers. In deze context verwijst het naar elke afdruk die gemaakt is met inkt op een flexibel medium, zoals papier, vanuit een gegraveerde matrix, die doorgaans van hout of steen is gemaakt.
De opkomst van ukiyo-e was niet uitsluitend het werk van tekenaars; het was het resultaat van de gezamenlijke inspanningen van verschillende vaardigheden:
De ukiyo-e tekenaar
Deze kunstenaar maakte gebruik van de techniek van zwarte lijnen op wit papier om zijn meesterwerk (shita) te creëren, vergelijkbaar met de hedendaagse populaire whiteboard video-animatiesoftware. Voor het inkleuren gaf hij simpelweg instructies aan de drukker.
Japans gereedschap van de ukiyo-e houtgraveur en drukker (©Bnf)
De ukiyo-e graveur
Deze vakman kerft de tekening in houten platen. Elke kleur wordt gerepresenteerd door een aparte plaat, vergelijkbaar met het principe van vierkleurendruk. Het graveren van de platen kon soms schade toebrengen aan het oorspronkelijke werk van de tekenaar, waardoor de tekenaar zichzelf moest troosten door het werk van de graveur te inspecteren.
De ukiyo-e drukker
De drukker brengt zwarte inkt en kleurpigmenten aan op de gegraveerde houten blokken met behulp van een speciale stempel gemaakt van bamboe-koorden, bekend als "baren." Bij het afdrukken van gekleurde ukiyo-e gebruikt de drukker registertekens (kento) om ervoor te zorgen dat de verschillende kleuren nauwkeurig op elkaar aansluiten. Zelfs een kleine verschuiving van slechts een millimeter kan leiden tot een merkbaar ander resultaat. Hierom beschouwen verzamelaars van Japanse prenten, die vaak in kleine oplages worden geproduceerd (ongeveer 30 exemplaren per creatie), elk exemplaar als uniek.
De ukiyo-e uitgever
De uitgever fungeert als de dirigent van het gehele proces. Hij brengt al deze getalenteerde individuen samen om Japanse prenten te produceren.
Historisch gezien lijken alleen de namen van de kunstenaars te zijn bewaard in de geschiedenis. Bovendien ontstond in de 20e eeuw de Sosaku-Hanga (creatieve gravure) beweging, waarbij de ontwerper zijn eigen prenten graveert en drukt.
Om een meester-drukker in actie te zien, raad ik ten zeerste aan om de voorgestelde video te bekijken. Deze biedt niet alleen een hoge kwaliteit, maar geeft ook gedetailleerd inzicht in alle stappen die de drukker onderneemt om een afdruk te maken. Het is werkelijk een uiterst zorgvuldig proces!
🕵♀ Hoe herken je een Japanse print?
Als je de beslissing hebt genomen om een authentieke Japanse prent te verwerven, vervaardigd volgens de tradities van deze eeuwenoude kunstvorm, dien je er rekening mee te houden dat dit een aanzienlijke investering kan vergen. Belangrijker nog, je moet in staat zijn om de herkomst ervan te verifiëren.
Gepassioneerde verzamelaars aarzelen niet om de hulp in te roepen van ukiyo-e-experts, en de extra kosten worden vaak gerechtvaardigd door de waarde van de investering.
Om te voorkomen dat je een vervalsing aanschaft, kun je zelf ook een taxatie uitvoeren. Hier zijn enkele tips:
- Vraag of je de gegraveerde houten plaat mag zien die voor de prent is gebruikt.
- Controleer of het zegel van de ontwerper aanwezig is.
- Kijk goed naar de gebieden die niet verzadigd zijn met inkt. Je zou papiervezels moeten kunnen waarnemen. Er behoort geen verschil te zijn tussen de bedrukte en onbedrukte delen van een reproductie.
- Vergelijk het formaat van de ukiyo-e die je wilt aanschaffen met de informatie in naslagwerken waarin de werken van bekende Japanse prentontwerpers worden beschreven.
De reis van Japanse prenten: Van ambacht naar kunstwerk
Ukiyo-e heeft zich door de eeuwen heen ontwikkeld en weerspiegelt de evolutie van zijn rol in de samenleving. Wat ooit begon als een eenvoudige, met de hand vervaardigde houtsnijtechniek, is in de loop der tijd getransformeerd tot een ware kunstvorm..
De Edo-periode: de gouden eeuw van ukiyo-e
Tijdens de Edo-periode (1600 - 1868) bestonden "beelden van de zwevende wereld" naast de traditionele schilderkunst die werd gewaardeerd en geprefereerd door de aristocratie. Ukiyo-e, ook wel bekend als "vliegend-blad kunst," werd aanvankelijk als vulgair beschouwd, maar verwierf al snel bewondering van het gewone volk en welgestelde kooplieden.
"Parade of Contemporary Beauties from the Pleasure Quarters", prent van Kiyonaga Torii uit 1784 (©Bnf)
De prent laat scenes zien uit het alledaagse leven in de plezierdistricten van Tokio: portretten van geisha's, erotische momenten, afbeeldingen van courtisanes en beroemde acteurs. Deze periode was de tijd van de grote meesters in de prentkunst, zoals Utamaro en Sharaku.
Aan het einde van de 18e eeuw begonnen kunstenaars zoals Hokusai en Hiroshige zich te richten op majestueuze natuurlijke landschappen, maar in een totaal andere stijl.
Het Meiji-tijdperk en de neergang van ukiyo-e
Het Meiji-tijdperk (1868 - 1912) markeerde de gedwongen opening van Japan voor de rest van de wereld en betekende het einde van de traditionele ukiyo-e-kunst. Meiji-prenten onderscheidden zich door hun gebruik van westerse technieken zoals schaduwspel, perspectief, arcering en clair-obscur. Kiyochika Kobayashi (1847-1915) is de meest representatieve kunstenaar van deze beweging.
Tegelijkertijd zorgde de snelle westerse invloed in Japan ervoor dat traditionele prenten uit de mode raakten en achterhaald werden. Fotografie werd een serieuze concurrent.
Shin-hanga, de nieuwe prentkunst (1910 - 1960)
Er wordt gezegd dat vernieuwing vaak voortkomt uit de jeugd. De heropleving van de ukiyo-e-kunst wordt toegeschreven aan een jonge Japanner van twintig jaar oud, Shozaburo Watanabe. Zijn eerste observatie was zowel eenvoudig als paradoxaal: traditionele Japanse prenten waren zeer geliefd in Europa en de VS, terwijl kunstenaars en ambachtslieden in Japan werden verwaarloosd en zelfs leden. Dus begon deze uitgever een nieuwe artistieke stroming te creëren en vergrootte hij het bewustzijn onder meester-houtsnijders.
"Sneeuw bij Shinkyo, Nikko" (1930), een prent van Hasui Kawase, een vertegenwoordiger van de Shin-hanga beweging.
Bij het ontwerpen van de nieuwe prent hield men rekening met de smaak en gevoeligheid van de westerse wereld. De thema's van de Shin-hanga beweging waren geïnspireerd op die van de Edo-periode, zoals portretten van acteurs, mooie vrouwen en landelijke of stedelijke landschappen. Bovendien koesterden buitenlandse verzamelaars een romantische visie op het oude Japan, en Shozaburo Watanabe was zowel kunstenaar als een vroegrijpe marketeer!
De kunstenaars van dit nieuwe tijdperk in de prentkunst waren niet beperkt tot Japanners, maar omvatten ook buitenlandse schilders die gefascineerd waren door de Japanse prentkunst, zoals Fritz Capelari uit Oostenrijk en Charles W. Bartlett uit Groot-Brittannië.
De thema's van Japanse prenten
Ukiyo-e prenten draaien om verschillende thema's:
"Les quatre saisons du plaisir au Yoshiwara (Seirô shiki-no-tawamure)", een prent van Eishi Hosoda uit de late jaren 1790 (©Bnf).
Courtisanes
De meest vermaarde courtisanes werden vaak vereeuwigd in Japanse gravures van de 17e tot de 20e eeuw. Kunstenaars legden de nadruk op hun schoonheid en elegantie. Enkele van de Japanse kunstenaars die bekendstaan om hun toewijding aan ukiyo-e bijin-ga (portretten van vrouwen) zijn onder andere Harunobu, Utamaro, Eishi en Sukenobu.
De Adonisplant (Fukujusô), een prent van Katsushika Hokusai uit 1815.
Erotische scènes
Van de 16e tot de 19e eeuw waren erotische afbeeldingen, bekend als "shunga," een terugkerend thema in de ukiyo-e kunst. De term "shunga" betekent "afbeelding van de lente" en werd gebruikt om seksuele genoegens uit te beelden. Veel grote meesters in de prentkunst, waaronder Moronobu, Masanobu, Hokusai en Utamaro, creëerden ukiyo-e shunga.
Japanse kalender door Kubo Shunman, circa 1804-1812 (©Bnf)
Japanse kalenderprenten
Oude Japanse kalenders die in de vorm van prenten werden gemaakt, staan bekend als "e-goyomi" (kalenderplaatjes). Deze illustraties beelden Chinese en Japanse parodieën uit (mitate). De complexiteit van de Japanse maankalender werd benut om aantrekkelijke prenten te creëren. Om het verband met de maand te begrijpen, is het nodig om aandacht te besteden aan de details in de prent, zoals de gedragen traditionele kleding, enzovoort. Harunobu staat bekend om zijn nishiki-e (brokaatprenten) en is beroemd om zijn bijdragen aan dit genre.
"Pruimentakken uit de koker", surimono door Kitao Shigemasa, circa 1804-1807 (©Bnf)
Surimono
Surimono zijn prenten uit de Edo-periode die in een beperkte oplage werden geproduceerd en dienden als luxueuze geschenken bij speciale gelegenheden. Deze prenten werden vaak in de vorm van een kaart verspreid en gingen vaak gepaard met een humoristisch gedicht (kyôka) of een haikai, een korte tekst vol woordspelingen.
Kabuki-theaterscène, prent van Torii Kiyomitsu (1735-1785). (©Bnf)
De acteurs van het Kabuki-theater
Dit genre binnen ukiyo-e legt de nadruk op portretten van kabuki-acteurs en brengt specifieke scènes uit toneelstukken tot leven in tekeningen. Onder de kunstenaars zijn Sharaku en Utagawa Toyokuni het meest bekend om hun Kabuki-prenten.
"Sumoworstelaars, Kaminari en Narutaki", prent van Katsukawa Shunei (1762-1819). (©Bnf)
Sumoworstelaars
Ukiyo-e kunstenaars hadden geen intentie om de legendarische Japanse worstelaars te vergeten. Prenten gewijd aan deze Japanse worstelsport omvatten portretten, ceremoniële handelingen en gevechten.
"Het spook van Koheiji", een prent van Hokusai uit 1830 (©Bnf)
Het bovennatuurlijke
Ja zeker! Demonen en geesten vormden onvermijdelijk een veelvoorkomend thema in ukiyo-e. In deze fascinerende wereld staat Utamaro bekend om zijn serie "Honderd verhalen over demonen en geesten," terwijl Hokusai wordt herinnerd om zijn prent "Een geest van een verdronken vrouw."
"De grote golf van Kanagawa", prent van Hokusai uit 1831-34. (©Bnf)
Natuur en beroemde plaatsen
De albums "Insectes choisis" en "Myriade d'oiseaux" van de naturalist Utamaro illustreren de fascinatie voor dit thema. Hokusai's "Zesendertig Gezichten op de Berg Fuji" en Hiroshige's "Honderd Gezichten op Edo" zijn ook prachtige voorbeelden van de beheersing van dit figuratieve picturale genre door Japanse kunstenaars.
👨🎨 De belangrijkste kunstenaars van ukiyo-e
Het talent van de meester-ambachtslieden in de Japanse prentkunst (kunstenaars, graveurs, drukkers) werd beloond met blijvende populariteit. Verschillende ukiyo-e-kunstenaars hebben een blijvende indruk achtergelaten op deze kunstvorm:
Katsushika Hokusai (1760 - 1849)
Deze beroemde ukiyo-e-kunstenaar, bijgenaamd de "oude tekengek" (hij signeerde zijn werken als Gakyōjin: de tekengek), was ook een graveur en de auteur van populaire Japanse geschriften. Hokusai's prenten hadden een sterke invloed op het "Japonisme". Van Gogh, Monet en Sisley lieten zich allemaal inspireren door zijn stijl. Zijn bekendste werk blijft "De Grote Golf bij Kanagawa."
Tôshûsai Sharaku
Het beroep en de identiteit van deze meester van ukiyo-e zijn gehuld in mysterie. Zijn carrière was kort (1794 - 1795), en er wordt gespeculeerd over zijn echte naam. Hij specialiseerde zich in kabuki ukiyo-e. Sommige onderzoekers beweren dat hij de Noh-acteur Saitô Jûrobei was.
Kitagawa Utamaro (1753 - 1806)
Bekend in het Westen als "Outamaro", specialiseerde deze schilder zich in ukiyo-e bijin-ga en shunga (vrouwen en erotische scènes) en beïnvloedde hij veel impressionisten. Edmond de Goncourt gaf hem de bijnaam "de schilder van groene huizen."
Utagawa Toyokuni I (1769 - 1825)
Deze kunstenaar, een leerling van de ukiyo-e-meester Utagawa Toyoharu en zoon van een theaterpoppenbeeldhouwer, dankt zijn roem aan de volwassenheid van zijn "okubi-e" stijl die gewijd was aan Kabuki-acteurs.
Ukiyo en Japonisme
De invloed van Japanse ukiyo-e-werken leidde tot de westerse artistieke beweging die bekend staat als het Japonisme.
De Nabis (een post-impressionistische artistieke beweging) namen de vereenvoudiging van vormen, de sierlijke lijnen van silhouetten, de levendigheid van kleuren en de thema's over van Japanse prenten. Alledaagse momenten, portretten en vluchtige momenten uit het gewone leven werden onderwerpen van schilderijen.
Een parallel tussen een werk van Hokusai en een schilderij van Monet.
Het Japonisme kreeg een impuls door de opening van Japan voor het Westen in 1868. Reizen en handel leidden tot de ontdekking van de creaties van Japanse ambachtslieden. De inspiratie was krachtig, maar werd belemmerd door de Eerste Wereldoorlog.
Ukiyo-e is zonder twijfel een essentiële Japanse culturele referentie die elke liefhebber van Japan in zijn of haar collectie zou moeten hebben. Deze werken belichamen het land van de rijzende zon: de artistieke rijkdom, de spiritualiteit, de tradities, de natuurlijke schoonheid en de geschiedenis. Kies jouw favoriet op onze website. Onze collectie Japanse prenten zal je zeker aanspreken!
